Cha mẹ đang lo lắng khi con có những biểu hiện khác thường?
- Con hay mất ngủ, giật mình, ác mộng giữa đêm?
- Con trở nên thu mình, né tránh bạn bè hoặc sợ hãi khi đến trường?
- Con dễ cáu gắt, khó kiểm soát cảm xúc và có những hành vi bất thường?
Đây không chỉ là “thay đổi tâm sinh lý bình thường”. Đó có thể là dấu hiệu của rối loạn căng thẳng sau sang chấn (PTSD) – một “sát thủ vô hình” đang âm thầm bào mòn tinh thần con trẻ.
Theo nghiên cứu, 6-7% trẻ em tại Việt Nam từng có biểu hiện PTSD, đặc biệt sau bạo lực học đường hoặc biến cố đau thương. Nếu không được hỗ trợ kịp thời, hậu quả có thể kéo dài suốt đời.
PTSD là gì?
Rối loạn căng thẳng sau sang chấn (PTSD) là một dạng rối loạn tâm lý xảy ra khi một người trải qua hoặc chứng kiến một sự kiện gây sang chấn. Sau biến cố đó, người gặp phải PTSD thường liên tục tái hiện ký ức đau buồn, gặp ác mộng, lo âu, sợ hãi hoặc né tránh những điều gợi nhớ đến sự kiện.
Nói tóm lại, PTSD được gây ra bởi các sự kiện gây ra sang chấn tâm lý (gọi tắt là sự kiện sang chấn).
Sự kiện sang chấn nên được hiểu như thế nào?
Hiểu một cách đơn giản, sự kiện sang chấn là những biến cố trong cuộc sống khiến trẻ cảm thấy bị đe dọa nghiêm trọng về tính mạng, sức khỏe hoặc tinh thần. Đây có thể là những trải nghiệm rất dữ dội và có yếu tố đột ngột
Một số sự kiện sang chấn điển hình:
- Bị bạo lực thể xác
- Bị tấn công tình dục
- Gặp phải tai nạn nghiêm trọng hoặc các tình huống gây ra nỗi sợ cao độ về thương tích và cái chết, chẳng hạn như là tình huống sập cầu
- Việc trải qua các thảm họa thiên nhiên như động đất, sóng thần v.v… cũng được xem là sự kiện sang chấn
Ngoài ra, Chuyên gia, Thạc sĩ Tâm lý học lâm sàng Đặng Minh Khuê tại Viện Tâm lý Giáo dục BrainCare chia sẻ thêm rằng:
- Những sự kiện gây ra tổn thương kéo dài (không có tính đột ngột, bất ngờ) cũng có thể được xem là sự kiện sang chấn. Nói theo cách đây, đây là sự kiện sang chấn trường diễn.
- Đây là tình trạng trẻ phải trải qua một tình huống tiêu cực trong khoảng thời gian liên tục. Ví dụ điển hình là trường hợp con gặp phải bạo lực ngôn từ. Bạn bè liên tục sử dụng ngôn từ để công kích và hạ thấp nhân phẩm, danh dự của con. Thậm chí, không gian mạng còn trở thành “phiên tòa” để đánh giá và phán xét hành vi của con. Về lâu dài, con có nguy cơ gặp phải rối loạn căng thẳng sau sang chấn (PTSD).
Nhân tố khiến trẻ có nguy cơ cao gặp phải PTSD
Nhân tố sinh học của PTSD
- Yếu tố di truyền: Trẻ có người thân từng mắc PTSD hoặc rối loạn căng thẳng khác dễ có nguy cơ cao hơn. Ngoài ra, một số biến thể gen ảnh hưởng đến khả năng điều hòa serotonin khiến trẻ nhạy cảm hơn trước stress.
- Bất thường não bộ: Trẻ có hồi hải mã nhỏ hoặc hạch hạt nhân (amygdala) hoạt động quá mức thường khó kiểm soát ký ức và cảm xúc, dễ bị ám ảnh và phản ứng quá mạnh với căng thẳng.
- Rối loạn điều tiết cortisol: Bình thường, nồng độ cortisol giảm khi mối đe dọa qua đi. Nhưng ở trẻ có nguy cơ PTSD, cortisol vẫn duy trì cao, khiến trẻ thường xuyên lo âu và cảnh giác.
Nhân tố môi trường của PTSD
- Trải nghiệm bất lợi thời thơ ấu: Bị lạm dụng, bạo lực hay thờ ơ kéo dài sẽ làm tăng nhạy cảm trước căng thẳng và nguy cơ PTSD.
- Thiếu hỗ trợ xã hội: Trẻ không được gia đình hoặc cộng đồng giúp đỡ dễ bị tổn thương hơn. Ngược lại, sự hỗ trợ kịp thời có thể trở thành “lá chắn” giảm nguy cơ mắc PTSD, ngay cả khi trẻ có yếu tố sinh học bất lợi.
Một số dấu hiệu về PTSD mà cha mẹ cần lưu ý
Theo DSM-5 (Cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê các Rối loạn Tâm thần, Hoa Kỳ), cha mẹ có thể nhận biết một số dấu hiệu của PTSD thông qua 4 khía cạnh sau đây
Trên phương diện “xâm nhập” (intrusion):
- Con tự tái diễn lại các ký ức đau thương liên quan đến sự kiện sang chấn trong não bộ của mình (đây còn gọi là hiện tượng “flashback”)
- Con có thể gặp phải những cơn ác mộng về sự kiện sang chấn khi chìm vào giấc ngủ.
Trên phương diện “né tránh” (avoidance):
- Con có xu hướng né tránh suy nghĩ, cảm xúc hoặc ký ức liên quan đến sự kiện sang chấn
- Con có xu hướng né tránh các hoạt động, địa điểm, hoặc những người có khả năng kích hoạt ký ức, gợi nhớ lại sự kiện sang chấn
Trên phương diện “cảm xúc và nhận thức bị tác động tiêu cực” (negative effects on cognition and mood):
- Con có thể bị mất trí nhớ về các phần quan trọng của sự kiện sang chân (đây còn gọi là hiện tượng phân ly).
- Con có niềm tin hoặc suy nghĩ tiêu cực về bản thân, mọi người và thế giới xung quanh. Thông thường, niềm tin và suy nghĩ thường bị phóng đại và kéo dài một cách trường kỳ.
- Con thường phải đối mặt với cảm xúc tiêu cực dải dẳng, ví dụ như lo sợ, ghê rợn, tức giận, tội lỗi hoặc xấu hổ.
Trên phương diện “phản ứng hành vi” (altered arousal and reactivity):
- Con cảm thấy khó ngủ.
- Cảm xúc của con dễ bùng nổ và mất kiểm soát.
- Con có các hành vi liều lĩnh hoặc tự gây thương tích cho bản thân, chẳng hạn như rạch tay hoặc tự làm bỏng mình.
- Khả năng tập trung của con bị giảm sút.
- Con dễ bị giật mình.
- Con thường xuyên cảnh giác với mọi thứ xung quanh vì con có niềm tin định kiến rằng thế giới này luôn xấu xa và có thể hãm hại con.
Hậu quả nghiêm trọng nếu không trị liệu PTSD kịp thời
Đối với sức khỏe tinh thần
Trẻ liên tục tái hiện những ký ức đau thương, dẫn đến rối loạn cảm xúc, luôn trong trạng thái cảnh giác, căng thẳng và lo sợ. Các suy nghĩ tiêu cực và cơn ác mộng kéo dài dần bào mòn tâm hồn, khiến trẻ nhìn thế giới qua lăng kính méo mó: cảm thấy mọi thứ xung quanh nguy hiểm, và bản thân luôn phải đề phòng. Ngoài ra, trẻ có nguy cơ mắc các rối loạn tâm thần khác như trầm cảm, rối loạn lo âu, hoặc liên quan đến việc sử dụng chất kích thích. Trong trường hợp nghiêm trọng, trẻ có thể tự gây thương tích hoặc có ý định tự tử
Đối với sức khỏe thể chất
Căng thẳng liên tục do PTSD không chỉ ảnh hưởng tinh thần mà còn tác động tiêu cực đến cơ thể. Trẻ có thể gặp các vấn đề như cao huyết áp, bệnh tim, rối loạn tiêu hóa, béo phì hoặc tiểu đường. Đồng thời, rối loạn giấc ngủ và ăn uống thường xuyên khiến nhịp sống tự nhiên của trẻ bị xáo trộn, từ đó ảnh hưởng lâu dài đến sức khỏe cơ thể.
Đối với chất lượng cuộc sống
Những khó khăn tâm lý khiến trẻ suy giảm khả năng học tập, khó khăn trong giao tiếp, và gặp trở ngại khi xây dựng, duy trì mối quan hệ với bạn bè hoặc người xung quanh. Điều này kéo theo cảm giác cô lập và mất tự tin, ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển xã hội của con
Tại Viện Tâm lý Giáo dục BrainCare, các chuyên gia gặp không ít trường hợp cha mẹ chưa kịp nhận ra mức độ nghiêm trọng trong tình trạng của con. Nhiều phụ huynh nghĩ rằng con chỉ mất tập trung tạm thời, nhưng thực tế đằng sau đó có thể là những sang chấn tâm lý nặng nề. Đừng chờ đến khi quá muộn. Lắng nghe và thấu hiểu con ngay từ những dấu hiệu đầu tiên có thể giúp con vượt qua sang chấn tâm lý hiệu quả hơn.
Đánh giá trị liệu tại BrainCare
Chúng tôi có đội ngũ chuyên gia tâm lý, bác sĩ nhiều năm kinh nghiệm đánh giá, tham vấn, trị liệu, chẩn đoán uy tín, mang đến lợi ích cho khách hàng.
BrainCare hướng tới trở thành một trong những đơn vị dẫn đầu về lĩnh vực chăm sóc sức khoẻ tinh thần tại Việt Nam, làm thay đổi thói quen và nhận thức của người Việt Nam trong việc chú trọng sức khoẻ tinh thần và tìm kiếm sự trợ giúp khi cần thiết. BrainCare “Vì cộng đồng hạnh phúc từng giây”.
